W dzisiejszych czasach osoby z dysfunkcją wzroku mają możliwość korzystania z rozmaitych form rehabilitacji, co z pewnością przyczynia się do zwiększenia aktywności tej grupy w wielu sferach życia. W ostatnich latach w Polsce obserwujemy duże zmiany na lepsze w dziedzinie orientacji przestrzennej i bezpiecznego, samodzielnego poruszania się osób z niepełnosprawnością wzroku. Mam tu na myśli postęp w tresurze psów przewodników, możliwy dzięki efektywnej działalności Fundacji Vis Maior oraz Fundacji „Pies Przewodnik”. Wymienione organizacje pozarządowe, z godną uwagi precyzją, zajmują się kompleksowym przygotowaniem psów do odpowiedzialnej roli przewodników osób z dysfunkcją wzroku. Zespół profesjonalistów zaangażowanych w proces tresury i przysposobienia psów, dokłada wszelkich starań, aby każde zwierzę zapewniło bezpieczeństwo oraz komfort poruszania się swojemu właścicielowi. Ponadto specjaliści poświęcają dużo czasu na staranny wybór kandydatów na posiadaczy psów, gdyż istnieje kilka zasadniczych wymagań w stosunku do pretendentów. W niniejszym artykule pragnę zaprezentować warunki, jakie powinny spełnić osoby ubiegające się o psy przewodniki. Ponadto przedstawię specyfikę zajęć z zakresu orientacji przestrzennej osób niewidomych poruszających się z pomocą psa.
Fundamentalnym warunkiem stawianym kandydatom na posiadaczy psów przewodników, jest ukończony kurs orientacji przestrzennej, a co za tym idzie, umiejętność samodzielnego poruszania się z wykorzystaniem długiej, białej laski, zarówno w znanym, jak i nieznanym terenie. Umiejętność tę weryfikuje egzamin, podczas którego tyflopedagog ocenia sprawności, takie jak: rozumienie przestrzeni, planowanie trasy, bezpieczne oraz samodzielne przemieszczanie się z wykorzystaniem długiej, białej laski. Kolejnym, niezwykle ważnym wymogiem w stosunku do przyszłych właścicieli psów przewodników, jest pełnoletniość i samodzielność kandydatów. Osoby starające się o psy, muszą zapewnić zwierzętom byt i odpowiednią opiekę. Dbałość o czworonożne przewodniki nierozerwalnie wiąże się z ponoszeniem wydatków, np.: kosztów zakupu karmy, niezbędnych akcesoriów, leków, czy też z opłacaniem różnego rodzaju zabiegów weterynaryjnych i pielęgnacyjnych. Pełnoletni kandydaci powinni posiadać określone cechy psychiczne, a także umiejętności umożliwiające właściwe wykorzystanie zwierząt podczas poruszania się. Warto podkreślić, że właściciele psów muszą być osobami odpowiedzialnymi, samodzielnymi i inteligentnymi, które podejmują wszystkie decyzje, dotyczące danej trasy, w tym związane ze zmianą kierunku marszu, przejściem przez jezdnię w bezpiecznym momencie, bądź wyborem środka transportu. Posiadanie psa przewodnika wymaga sprawnej organizacji dnia, z uwzględnieniem potrzeb czworonoga. Niezbędne są przede wszystkim codzienne spacery (minimum 3 razy dziennie), ponieważ pies nie tylko musi załatwić swoje potrzeby fizjologiczne, lecz także mieć możliwość relaksu i swobodnego ruchu na świeżym powietrzu. Poza tym, bardzo ważne jest, by także poza pracą poświęcać psu uwagę – głaskać go, bawić się z nim, zwierzę bowiem musi czuć przyjaźń i wsparcie ze strony swojego pana.
Następnym atrybutem przyszłego posiadacza psa jest asertywność. Osoba z dysfunkcją wzroku powinna być w stanie ochronić swojego przewodnika przed kontaktem z innymi ludźmi, którzy wielokrotnie próbują rozproszyć uwagę psa. Ogromne znaczenie ma umiejętność właściwego korzystania z pomocy osób trzecich, w sytuacji, kiedy jest to konieczne, np. w celu zasięgnięcia informacji, czy też w chwili nagłej dezorientacji. Ostatnim warunkiem, jaki stawia się kandydatom na posiadaczy psów przewodników, jest prowadzenie aktywnego trybu życia. W przeciwnym razie zwierzę nie będzie miało okazji dostatecznie dużo pracować, a zatem jego potencjał zostanie zmarnowany. Dobrze, jeżeli osoby, które korzystają z pomocy psów, odznaczają się motywacją do podejmowania nowych wyzwań, a także otwartością na spotkania z ludźmi. Wszystkie wymienione cechy są weryfikowane podczas szkoleń dla przyszłych posiadaczy psów, organizowanych przez Fundację „Pies Przewodnik”. Osoby zainteresowane otrzymaniem psa obowiązkowo biorą udział w różnego rodzaju warsztatach grupowych i konsultacjach indywidualnych ze specjalistami, takimi jak: trenerzy psów, weterynarze, psycholodzy i tyflopedagodzy. Oprócz prowadzenia grupowych i indywidualnych rozmów, tyflopedagodzy, psycholodzy i trenerzy psów obserwują kandydatów, a następnie, podczas egzaminu z orientacji przestrzennej, oceniają ich predyspozycje do prawidłowego skorzystania z pomocy czworonożnych przewodników. Fundacja „Pies Przewodnik” stwarza sposobność do ponownego udziału w szkoleniach, jeżeli dana osoba nie spełnia wszystkich wymagań, a istnieje możliwość zmiany określonych cech charakteru, czy też sytuacji życiowej, bądź zdobycia potrzebnych umiejętności.
Zajęcia z zakresu orientacji przestrzennej osób niewidomych, które poruszają się z pomocą psów przewodników, w dużej mierze oparte są na nauce nowych tras i ich ćwiczeniu, poznawaniu terenu, czy też lokalizowaniu punktów usługowych ważnych dla uczącego się. Podczas zajęć dużą uwagę poświęca się analizie bodźców, głównie słuchowych, dotykowych i kinestetycznych. Zajęcia charakteryzuje duża dynamika, dzięki czemu cele można zrealizować znacznie szybciej i efektywniej. Dla porównania pragnę podkreślić, że osoba poruszająca się z użyciem długiej, białej laski, poświęca bardzo dużo czasu, a także energii na lokalizowanie przeszkód i ich omijanie. Czasochłonne jest również wyszukiwanie punktów odniesienia, wg których porusza się osoba; mogą to być, np.: krawężniki, pasy zieleni, budynki itp. Ponadto osoba z białą laską potrzebuje więcej czasu i uwagi na odnalezienie różnego rodzaju punktów w przestrzeni, takich jak: przystanki, ławki, drzwi, przejścia dla pieszych. Poruszanie się z psem przewodnikiem przebiega znacznie sprawniej, gdyż to zwierzę po wysłuchaniu odpowiednich komend, doprowadza swojego właściciela między innymi do przejścia dla pieszych, ławki, drzwi, windy, czy schodów. Pies efektywnie omija różnego rodzaju przeszkody napotkane na trasie, w tym bariery na wysokości głowy osoby niewidomej. Nauczyciel orientacji przestrzennej musi dostosować swoje tempo marszu do właściciela psa i jego pracującego czworonoga.
Instruktor powinien pamiętać, że nie może nawiązywać kontaktu z psem przewodnikiem osoby uczącej się, w tym nie powinien korygować sposobu zachowania się zwierzęcia. Wszelkie bieżące trudności, jakie mogą pojawić się podczas zajęć, trzeba pokonywać, informując o nich właściciela psa, który powinien odpowiednio zareagować. Nauczyciel orientacji przestrzennej naturalnie dba o bezpieczeństwo swojego ucznia i jego psa. W sytuacji zagrożenia reaguje, poprzez natychmiastowe nawiązanie bezpośredniego kontaktu werbalnego, bądź fizycznego z osobą niewidomą (najczęściej jest to zatrzymanie kursanta przez instruktora). Pragnę tutaj podkreślić, iż należy jasno rozgraniczyć kompetencje nauczyciela orientacji przestrzennej i trenera psów przewodników. Tyflopedagog powinien uważnie obserwować relacje między właścicielem, a psem przewodnikiem. Z jednej strony, chodzi tutaj o zwrócenie uwagi na wszelkiego rodzaju niewłaściwe zachowania psa, a przede wszystkim na te, które mogą zagrażać jego posiadaczowi; oczywiście, trzeba o nich niezwłocznie poinformować osobę niewidomą. Jeżeli mimo reakcji właściciela, zachowanie zwierzęcia nie zmienia się na lepsze, konieczna jest interwencja trenera. Z drugiej strony, należy przypatrywać się stosunkowi właściciela do psa. Jeśli nauczyciel zauważy niepokojące, nieodpowiednie zachowanie osoby niewidomej w stosunku do jej przewodnika, powinien w pierwszej kolejności porozmawiać z nią o tym. Jeżeli osoba niewidoma nie zmieni swojego zachowania, należy zgłosić daną sytuację Fundacji „Pies Przewodnik”, która z pewnością podejmie stosowne działania, korzystne dla wszystkich stron. Tyflopedagog powinien być przygotowany na pojawienie się podczas zajęć różnego rodzaju problemów; ich przyczyn należy poszukiwać niezwłocznie, aby kontynuować trening w efektywny sposób. Sytuacje trudne mogą zaistnieć z powodu niewłaściwego zachowania psa, lub jego właściciela. Zwierzę potrafi odmówić posłuszeństwa, a także narazić osobę niewidomą na niebezpieczeństwo. Motywy takiego postępowania mogą być rozmaite. Najczęściej spotykaną przyczyną są ograniczenia osoby z dysfunkcją wzroku w orientacji przestrzennej w danym terenie. W takiej sytuacji, pies reaguje rozproszeniem na niezdecydowaną postawę swojego właściciela. Tutaj tyflopedagog w profesjonalny sposób może pomóc w rozwiązaniu problemu. Niejednokrotnie sprawdzane są wtedy umiejętności poruszania się z białą laską w terenie, w którym doszło do dezorientacji. Najpierw należy skorygować ewentualne błędy popełniane przez osobę niewidomą, a dopiero potem powrócić do nauki trasy z psem przewodnikiem. Jeśli nauczyciel orientacji przestrzennej uzna, że właściciel psa nie ma trudności w orientowaniu się w danym terenie, a problemy w relacjach z psem nadal występują, kluczowe jest zalecenie kontaktu z trenerem. Różnego rodzaju problemy, spowodowane niewłaściwym zachowaniem osoby niewidomej, mogą być związane z niewłaściwą techniką poruszania się właściciela z psem. Nauczyciel orientacji przestrzennej, kierując się zdrowym rozsądkiem, musi ocenić daną sytuację, co pozwoli na wybór odpowiedniego sposobu rozwiązania problemu. Kolejną, niezwykle ważną kwestią, o której tyflopedagog nie powinien zapominać, jest zwracanie uwagi na wygląd psa przewodnika. Jeśli widoczne są niepokojące zmiany, np. związane ze sposobem poruszania się zwierzęcia, należy niezwłocznie poinformować o tym właściciela. Wszelkie nieprawidłowości powinny być omawiane na bieżąco. Poza tym kluczowe jest utrzymywanie stałego kontaktu z trenerem psa. Nauczyciel orientacji przestrzennej powinien być otwarty na współpracę z trenerami, między innymi w celu wymiany informacji oraz doświadczeń.
Fundacja „Pies Przewodnik” prowadzi szkolenie psów w sposób bardzo odpowiedzialny, profesjonalnie przygotowując zarówno czworonogi, jak i przyszłych właścicieli. Tresura zajmuje dużo czasu, jest kosztowna, wymaga zaangażowania wielu kompetentnych osób. Jednakże najważniejsze są efekty pracy w postaci dobrze przygotowanych do swojej pracy psów, zapewniających komfort, bezpieczeństwo i satysfakcję swoim właścicielom.
Sylwia Pilarska-Detari